«خطای شباهت» نوعی سوگیری شناختی است که در آن افراد به اشتباه احتمال یا حقیقت یک رویداد، ایده یا عضویت در یک دسته را بر اساس میزان شباهت آن به چیزی آشنا، به جای شواهد عینی یا احتمال آماری، قضاوت می‌کنند. این یک خطای سیستماتیک در تفکر است که ناشی از اتکای مغز به میانبرهای ذهنی (اکتشافی) است که از شباهت ادراک‌شده به عنوان راهی سریع برای ساده‌سازی قضاوت‌های پیچیده استفاده می‌کنند.

شباهت همیشه به معنای احتمال نیست

خطای شناختی مربوط به شباهت این است که افراد اغلب به اشتباه از شباهت به عنوان جایگزینی برای احتمال استفاده می‌کنند که می‌تواند منجر به قضاوت‌های نادرست شود.

این اتفاق به این دلیل می‌افتد که «روش اکتشافی شباهت» باعث می‌شود افراد احتمال تعلق چیزی به یک دسته را بر اساس میزان شباهت آن به یک نمونه اولیه یا مثال گذشته قضاوت کنند، نه بر اساس احتمال یا شواهد آماری واقعی.

به چند دلیل، شباهت همیشه معادل احتمال نیست:

شباهت، شباهت ادراک‌شده را نشان می‌دهد که می‌تواند ذهنی و وابسته به زمینه باشد، نه معیاری برای احتمال واقعی.
افراد اغلب وقتی رویداد یا مثال بسیار معرف یا آشنا باشد، صرف نظر از نرخ‌های پایه واقعی (فراوانی)، احتمالات را بیش از حد تخمین می‌زنند.
تکیه مغز بر شباهت می‌تواند باعث دست‌کم گرفتن یا نادیده گرفتن رویدادهای کمتر مشابه اما محتمل‌تر شود و منجر به ارزیابی‌های مغرضانه شود.
مدل‌های ریاضی و تحقیقات تجربی نشان می‌دهند که قضاوت‌های مربوط به شباهت و قضاوت‌های مربوط به احتمال، فرآیندهای شناختی مرتبط اما متمایزی هستند و اشتباه گرفتن آنها منجر به خطاهایی مانند “اثر رقیق‌سازی” (نادیده گرفتن اطلاعات متناقض) یا “اثرات تأیید” مبتنی بر شباهت به جای شواهد می‌شود.

اشتباهات مهلک در زندگی مشترک که به طلاق و جدایی ختم می شوند

به طور خلاصه، میانبر ذهنی قضاوت احتمال بر اساس شباهت می‌تواند باعث سوگیری‌های سیستماتیک شود زیرا شباهت مربوط به شباهت ادراک‌شده است، نه احتمال واقعی. تصمیم‌گیری منطقی مستلزم تمایز آگاهانه این مفاهیم و ارزیابی شواهد به صورت احتمالی است، نه تکیه صرف بر اینکه چیزی چقدر شبیه به نظر می‌رسد(منبع)(منبع)(منبع).

نمونه های قضاوت اشتباه براساس شباهت

نمونه‌هایی از قضاوت نادرست بر اساس شباهت عبارتند از:

انتخاب خرید کتاب یا تماشای فیلم صرفاً به این دلیل که شبیه کتاب قبلی است، حتی اگر فیلم جدید کیفیت پایین‌تری داشته باشد. این تصمیم به جای ارزیابی عینی، تحت تأثیر شباهت ادراک‌شده با تجربیات لذت‌بخش گذشته قرار می‌گیرد.
تصمیم به غذا خوردن در رستوران به این دلیل که فرد را به یاد رستوران دیگری که قبلاً دوست داشته می‌اندازد، می‌اندازد که ممکن است منجر به نادیده گرفتن گزینه‌های بهتر دیگر شود. شباهت بین تجربیات حال و گذشته بیش از کیفیت واقعی غذا یا خدمات، بر انتخاب تأثیر می‌گذارد(منبع).
مصاحبه‌کنندگان شغلی، کاندیداهایی را ترجیح می‌دهند که پیشینه یا رفتارهایشان مشابه کارمندان موفق فعلی باشد و به طور بالقوه افراد متنوع یا واجد شرایط‌تر را از دست بدهند. این روش اکتشافی شباهت می‌تواند تصمیمات استخدام را از شایسته‌سالاری منحرف کند.
پذیرش‌های قدیمی در مدارسی که فرزندان فارغ‌التحصیلان پذیرفته می‌شوند تا حدی به این دلیل است که پیشینه آنها مشابه افراد موفق دیده می‌شود و این امر به جای اینکه صرفاً بر اساس صلاحیت‌ها باشد، تعصبات اجتماعی-اقتصادی یا جمعیتی را تقویت می‌کند.
توسعه‌دهندگان نرم‌افزار از روش‌های اکتشافی شباهت در اشکال‌زدایی با تطبیق علائم اشکال جدید با اشکالات مشابه گذشته استفاده می‌کنند. اگرچه اغلب مفید است، اما اگر اشکال جدید متفاوت باشد اما به طور سطحی مشابه به نظر برسد، می‌تواند باعث خطا شود و منجر به تشخیص اشتباه شود.

ترس از قضاوت دیگران با راهکارهای باورنکردنی

این مثال‌ها نشان می‌دهند که چگونه تکیه بر شباهت به عنوان یک میانبر می‌تواند با بیش از حد ارزش دادن به شباهت و کم اهمیت دادن به شواهد واقعی، احتمالات یا تفاوت‌های مرتبط، منجر به قضاوت‌های اشتباه شود(منبع).

نقش آمار در مقابله با این خطا

آمار با ارائه یک چارچوب عینی و مبتنی بر شواهد برای ارزیابی احتمالات و تصمیم‌گیری، نقش مهمی در پرداختن و اصلاح خطای شناختی شباهت ایفا می‌کند. به طور خاص:

آمار با تأکید بر استفاده از احتمالات واقعی و نرخ‌های پایه به جای قضاوت‌های مبتنی بر شباهت یا شباهت ادراک‌شده، به مقابله با روش اکتشافی شباهت کمک می‌کند.

به عنوان مثال، اصول آماری مانند قانون اعداد بزرگ ما را راهنمایی می‌کنند تا نتایج قابل اعتمادتری را از نمونه‌های بزرگتر انتظار داشته باشیم، در تضاد با قضاوت‌های مبتنی بر شباهت که می‌توانند اثرات اندازه نمونه را نادیده بگیرند.

منبع : خطای شباهت چیست؟ اشتباهات رایج ذهن در تشخیص و انتخاب